Małżonek przedsiębiorcy, który nie płaci długów, powinien zawczasu zadbać o ułożenie relacji majątkowych

Umowne lub sądowe zniesienie wspólności małżeńskiej nie może nastąpić zbyt późno. Jeśli czynności prawne mające to na celu są podejmowane w ostatniej chwili, ustawodawca uznaje je za zmierzające do pokrzywdzenia wierzycieli Istotą ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (t.j. Dz. U. z 2009 r. nr 175, poz. 1361, dalej: p.u.n.) jest zabezpieczenie interesów wierzycieli poprzez stworzenie mechanizmu umożliwiającego zaspokojenie ich w sposób najbardziej efektywny w sytuacji, gdy nie budzi wątpliwości, że majątek upadłego nie wystarczy na spłatę wszystkich jego długów. By w sposób szybki i skuteczny realizować ten cel, trzeba często „ingerować” w inne stosunki prawne. Ciekawym przykładem obrazującym, jak bardzo p.u.n. zmienia relacje prawne, jest jego wpływ na stosunki majątkowe między małżonkami (art. 124 – 126 p.u.n.). Zanim zapadnie decyzja o złożeniu wniosku o ogłoszeniu upadłości, przedsiębiorca powinien wziąć pod rozwagę konsekwencje, jakie wywoła ona w sferze majątkowej jego współmałżonka. Chodzi zwłaszcza o ustalenie, co wejdzie do masy upadłości, a co do majątku osobistego drugiego małżonka. Poniżej omawiamy najważniejsze skutki ogłoszenia upadłości osoby pozostającej w związku małżeńskim z tym, wobec kogo ogłoszona została upadłość. Najpierw rozdzielność Pierwsza i podstawowa konsekwencja ogłoszenia upadłości to powstanie – z mocy samego prawa – rozdzielności majątkowej między małżonkami. Oznacza to, że wydanie przez sąd postanowienia o ogłoszeniu upadłości samo w sobie jest podstawą uznania, że z tym dniem między małżonkami zaczyna się rozdzielność majątkowa. Nie ma znaczenia, czy istniał między nimi ustrój wspólności ustawowej, wiązała umowa majątkowa małżeńska, w której wspólność ustawową ograniczono bądź rozszerzono, czy też łączył umowny ustrój majątkowy z wyrównaniem dorobków. Od dnia ogłoszenia upadłości przez cały czas trwania postępowania upadłościowego modyfikacja stosunków majątkowych małżeńskich jest wykluczona. Nie można ich więc zmienić ani w drodze umowy, ani w drodze orzeczenia sądu. Co więcej, reżim prawny rządzący rozdzielnością majątkową po ogłoszeniu upadłości jest inny niż ten określony w prawie rodzinnym. Otóż przy rozdzielności majątkowej w postępowaniu upadłościowym nie powstaje uprawnienie do podziału majątku wspólnego na żądanie jednego z małżonków. Majątek ów wchodzi do masy upadłości i z tą chwilą może zostać podzielony tylko na zasadach rządzących postępowaniem upadłościowym. Inaczej niż w prawie rodzinnym małżonkowi upadłego nie wolno rozporządzać udziałem w majątku wspólnym (art. 198 kodeksu cywilnego) ani domagać się fizycznego jego podziału. Musi zadowolić się rekompensatą w formie ekwiwalentu pieniężnego. Szanse maleją Istotną konsekwencją wejścia majątku wspólnego do masy upadłości jest znaczne ograniczenie szans na zaspokojenie małżonka upadłego z tytułu udziałów przypadających mu w tym majątku. Zgodnie z art. 116 p.u.n. roszczenia wynikające z umowy majątkowej małżeńskiej mogą być uwzględnione tylko wówczas, gdy została ona zawarta co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Ponadto wedle przeważającego stanowiska praktyki i doktryny w razie wejścia majątku wspólnego do masy upadłości małżonek upadłego traci możliwość powoływania się w postępowaniu upadłościowym na niektóre regulacje wyłączające zaspokojenie się wierzycieli z majątku wspólnego, przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (Dz. U. z 2012 r., poz. 788, dalej: k.r.o.) – np. w art. 30 par. 2 k.r.o., w art. 41 par. 2 k.r.o. czy w art. 47 par. 2 k.r.o. Szanse na zaspokojenie z masy z tytułu udziałów w majątku wspólnym maleją również za sprawą przewidzianej w art. 342 p.u.n. „kolejności zaspokojenia wierzytelności”. Wierzytelności małżonka są zaspokajane dopiero w przedostatniej, czwartej kategorii wierzytelności. Dodatkowo musi on liczyć się z niekorzystnym domniemaniem faktycznym z art. 124 par. 4 p.u.n. Zgodnie z nim uważa się, że majątek wspólny powstały w okresie prowadzenia przedsiębiorstwa przez upadłego pochodzi z dochodów tego przedsiębiorstwa. Oznacza to, że na małżonku upadłego spoczywa ciężar udowodnienia, iż wypracowany podczas małżeństwa majątek pochodził ze środków innych niż przedsiębiorstwo. Ponadto małżonek upadłego, chcąc zaspokoić się z majątku wspólnego, nie uniknie uczestnictwa w postępowaniu upadłościowym i zgłaszania w nim swoich wierzytelności. W przeciwnym razie zostaną one po prostu pominięte przy podziale funduszów masy upadłości. W sposób szczególny uregulowano sytuację małżonka upadłego, który sam prowadzi niezależną działalność gospodarczą. Wówczas ograniczenia doznaje zasada, że przedsiębiorstwo małżonka upadłego wchodzi w skład majątku wspólnego, co jest sytuacją typową, gdy między małżonkami istnieje wspólność ustawowa. Z kolei w przypadku przewidzianym w art. 124 par. 5 p.u.n. do masy upadłości nie wchodzą składniki przedsiębiorstwa małżonka upadłego nabyte przez tego małżonka w okresie dwóch lat przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Terminy przeciw nadużyciom Należy zwrócić również uwagę na szereg wyłączeń przewidzianych przez prawo upadłościowe i naprawcze. Ich zadaniem jest niedopuszczenie do wykorzystywania instytucji rozdzielności małżeńskiej do osłabienia pozycji wierzycieli. Zdarza się bowiem, że ustanowienie rozdzielności majątkowej na krótko przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości jednego z małżonków zmierza do ograniczenia możliwości zaspokojenia wierzycieli w postępowaniu upadłościowym, poprzez uszczuplenie majątku wchodzącego w skład masy upadłości. Regulacje z art. 125 p.u.n. oraz z art. 126 p.u.n. mają zniechęcić małżonków do podejmowania tego typu działań. Zgodnie z art. 125 p.u.n. wobec masy upadłości nie będzie skuteczne sądowe ustanowienie rozdzielności majątkowej, mające miejsce w ciągu roku przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Przewidziano tu jednak pewien wyjątek. Otóż roczne ograniczenie nie działa, jeżeli pismo procesowe (np. pozew rozwodowy) wniesiono przynajmniej na 2 lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Regulacja ta ma za zadanie ochronę małżonka upadłego przed przedłużającym się postępowaniem sądowym, którego wynikiem może być powstanie rozdzielności majątkowej. Natomiast zgodnie z art. 126 p.u.n. umowne ustanowienie rozdzielności majątkowej nie będzie skuteczne w stosunku do masy upadłości, jeżeli zostało dokonane w okresie krótszym niż 2 lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie opadłości. Podsumowując, swoboda majątkowa małżonka upadłego doznaje znacznych ograniczeń co do możliwości zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków po ogłoszeniu upadłości. Do najważniejszych należą bariery czasowe do ustanowienia ustroju rozdzielność majątkowej tak, aby był on skuteczny wobec masy upadłości. Istotne są też zakazy powoływania się przez małżonka upadłego na niektóre wyłączenia jego odpowiedzialności przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Nie należy też zapominać o praktycznych utrudnieniach procesowych, wśród których można wymienić choćby obowiązkowe uczestnictwo małżonka w postępowaniu upadłościowym. Wiąże się z tym konieczność dotrzymywania rozmaitych terminów procesowych (np. na zgłoszenie wierzytelności, uczestnictwa w posiedzeniach zgromadzeń wierzycieli).