Kiedy i w jakiej formie pracownik może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia?

Kodeks pracy przewiduje możliwość rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia na podstawie jednostronnego oświadczenia woli dokonanego przez pracownika (zatrudnionego zarówno na czas nieokreślony, jak i na podstawie umowy terminowej), co jest przejawem symetrii uprawnień obu stron stosunku pracy. Istnieją dwa przypadki, w których pracownik może zdecydować się na takie rozwiązanie. Pierwszy dotyczy sytuacji, w której pracodawca w terminie przewidzianym w orzeczeniu lekarskim, przedstawionym przez pracownika, stwierdzającym szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na zdrowie pracownika  nie przeniesie go do innej pracy, odpowiedniej ze względu na jego stan zdrowia i kwalifikacje (art. 55 § 1k.p.). Drugi zaś sytuacji, w której pracodawca dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika (art. 55 § 1¹ k.p.).

Rozpatrując pierwszy przypadek, należy podkreślić, że nie ma w tym miejscu znaczenia, czy niezapewnienie pracownikowi bezpiecznego dla zdrowia miejsca pracy w wyznaczonym terminie nastąpiło z winy pracodawcy, czy też z powodu obiektywnie istniejącej niemożności jego realizacji.

Z kolei, gdy mamy do czynienia z oceną, czy dane naruszenie obowiązków pracodawcy ma charakter ciężki, kluczowe jest udowodnienie, że cechuje je znaczny stopień winy sprawcy. Jak przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 kwietnia 2000 r. (I PKN 516/99), chodzi tu o winę umyślną lub rażące niedbalstwo. Przykładem takiego, ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika może być np. notoryczne niewypłacanie wynagrodzenia za pracę w ustalonym terminie – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2005 r. (I PK 276/04).

Oświadczenie o rozwiązaniu umowy o pracę w trybie natychmiastowym pracownik powinien złożyć na piśmie, z podaniem przyczyny uzasadniającej rozwiązanie umowy, w terminie miesiąca od dnia, kiedy dowiedział się o zachowaniu pracodawcy uzasadniającym rozwiązanie umowy o pracę w tym trybie. Jeżeli przyczyną uzasadniającą skorzystanie przez pracownika z tego trybu rozwiązania umowy jest niewywiązanie się pracodawcy z obowiązku przeniesienia pracownika do pracy odpowiedniej ze względu na stan jego zdrowia i kwalifikacje zawodowe, wystarczającym uzasadnieniem jest orzeczenie lekarskie, które pracodawca zobowiązany był respektować. Jeżeli powodem rozwiązania umowy jest naruszenie przez pracodawcę podstawowych obowiązków wobec pracownika, uzasadnienie powinno być szczegółowe i wskazywać obowiązki, których naruszenia dopuścił się pracodawca. W wyroku z dnia 10 kwietnia 2008 r. (III PK 88/07) Sąd Najwyższy wyraził przekonanie, że pracownik może wskazać kilka przyczyn rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia ze względu na ciężkie naruszenie przez pracodawcę podstawowych obowiązków wobec pracownika, a rozwiązanie stosunku pracy w tym trybie jest uzasadnione, gdy choćby jedna ze wskazanych przyczyn była usprawiedliwiona. Natomiast w wyroku z  dnia 28 lutego 2013 r. (III AUa 1494/12), Sąd Apelacyjny przedstawił pogląd, iż mimo że art. 55 § 2 k.p. wymaga od pracownika podania w oświadczeniu woli o rozwiązaniu umowy o pracę wskazania przyczyny uzasadniającej rozwiązanie umowy, to jej brak nie skutkuje nieważnością oświadczenia o rozwiązaniu umowy, w sytuacji gdy ciężkie naruszenie przez pracodawcę podstawowych obowiązków pracownika rzeczywiście miało miejsce.