Zmowy cenowe – „jak się wyda, to nie będzie śmiesznie…”

Porozumienia cenowe między przedsiębiorcami należą do praktyk ograniczających konkurencyjność rynku i dlatego istnieje szereg regulacji prawnych, których celem jest ich eliminowanie. Porozumienia cenowe stanowią wypaczenie zdrowej i w pełni legalnej zasady kształtowania polityki cenowej, w oparciu o ceny, ustalone przez konkurencyjne przedsiębiorstwa działające na tym samym rynku. W świetle ustawy z dnia z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. 2007.50.331), dalej zwaną w skrócie „u.o.k.i.k.”, niedopuszczalne jest kształtowanie polityki cenowej w porozumieniu z konkurencją, przy zachowaniu odrębności organizacyjno-prawno-finansowej i tym samym stwarzanie jedynie pozorów działania konkurencyjnego. Takie działania prawie zawsze są sprzeczne z prawem i zaliczają się do najcięższych naruszeń przepisów prawa konkurencji. Formy porozumień cenowych Zgodnie z art. 6 ust. 1 ust. 1 pkt 1 u.o.k.i.k. zakazane są porozumienia, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym, polegające w szczególności na ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen i innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów. Samo ustalanie cen może przybierać bardzo różne formy. Zakaz obejmuje nie tylko ustalenie cen „wprost” (przy czym chodzić może zarówno o ceny sztywne – ustalone na określonym poziomie, jak i o ceny minimalne, czy o ustalenie pewnych wiążących uczestników rynku przedziałów cenowych), ale obejmuje również wszelkie porozumienia dotyczące poszczególnych składników ceny (np. wielkości przyznawanych rabatów, stawek roboczogodziny czy elementów przyjmowanych do kalkulacji ceny). Niedopuszczalne jest również jakiekolwiek inne ograniczenie swobody prowadzenia polityki cenowej (np. poprzez przyjęcie ustalenia, że ceny nie będą zmieniane bez zgody konkurentów, czy też że zmiany ceny będą zawsze poprzedzone publicznym ogłoszeniem nowego cennika z określonym wyprzedzeniem). Zakazane są również porozumienia co do tych aspektów prowadzonej działalności gospodarczej, które mają przełożenie na ceny (np. warunków udzielanej gwarancji czy też braku odpłatności za usługi dodatkowe). Należy wskazać na dwa zasadnicze rodzaje porozumień: wertykalne (poziome), tj. porozumienie między przedsiębiorcami bezpośrednio konkurującymi między sobą oraz horyzontalne (horyzontalne), tj. istniejące między przedsiębiorcami działającymi na różnych szczeblach obrotu gospodarczego. Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów w sposób bardzo szeroki rozumie pojęcie porozumienia między przedsiębiorcami. Porozumieniem w rozumieniu ustawy będą zarówno umowy (lub niektóre ich postanowienia) zawierane między przedsiębiorcami i związkami przedsiębiorców, uzgodnienia dokonane w jakiejkolwiek formie przez dwóch lub więcej przedsiębiorców lub ich związki oraz uchwały lub inne akty związków przedsiębiorców lub ich organów statutowych. Nie ma przy tym znaczenia, czy porozumienie ma formę pisemną, możliwe jest bowiem ustne i „ciche” porozumienie między przedsiębiorcami, choć oczywiście istnienie takiego porozumienia jest znacznie trudniej udowodnić. Nie ma również znaczenia, jakiego kryterium wpływającego na wysokość ceny dotyczy porozumienie – wystarczy, aby kryterium to miało realny i ekonomiczny wpływ na kształtowanie polityki cenowej. Warto w tym miejscu wskazać na orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (wyrok w sprawie 8/72, Vereening van Cementhandelaren przeciwko Komisji), w którym stwierdzono, iż zakazane jest choćby orientacyjne ustalanie cen wobec osób trzecich. Mając powyższe na uwadze należy uznać, że zakazane będzie każde porozumienie, które choćby hipotetycznie mogłoby skutkować wyeliminowaniem, ograniczeniem lub naruszeniem w inny sposób konkurencji na rynku właściwym. Wyłączenia ustawowe stosowania zakazu porozumień cenowych Nie wszystkie porozumienia cenowe spełniające ustawowe przesłanki z art. 6 ust. 1 u.o.k.i.k. należy uznać za zakazane, ustawa zawiera bowiem wyłączenia. To czy wyłączenia dotyczą konkretnego porozumienia jest każdorazowo restrykcyjnie rozpatrywane przez właściwy urząd. Zgodnie z art. 8 u.o.k.i.k. zakaz zawierania porozumień cenowych nie będzie dotyczył m.in. porozumień cenowych, które jednocześnie: przyczyniają się do polepszenia produkcji lub dystrybucji towarów, zapewniają nabywcy lub użytkownikowi korzyści; nie stwarzają biorącym w nich udział przedsiębiorcom możliwości wyeliminowania konkurencji na rynku właściwym w zakresie znacznej części określonych towarów. Zakazy stosowania porozumień cenowych nie mają także zastosowania do umów agencyjnych, o ile tylko ryzyko gospodarcze związane z zawarciem i wykonaniem umowy spoczywa w całości na zleceniodawcy, a nie na agencie. Ciężar udowodnienia okoliczności wyłączających zakaz stosowania porozumień cenowych przed właściwym urzędem spoczywa na przedsiębiorcy, których się na te okoliczności powołuje. Sankcje za udział w zmowie cenowej We wspomnianym już spocie reklamowym, UOKiK ostrzega, że nieuczciwym przedsiębiorcom biorącym udział w zmowie cenowej nie będzie do śmiechu, gdy niedozwolone porozumienie zostanie ujawnione. Choć udowodnienie winy bywa trudne i czasochłonne, kara za tego typu działania jest dotkliwa. Obok sanacji nieważności – niedozwolone porozumienie cenowe jest nieważne z mocy prawa, o czy stanowi art. 6 ust. 2 u.o.k.i.k. – nieuczciwym przedsiębiorcom grożą poważne sankcje finansowe. Zgodnie z art. 106 ust. 1 u.o.k.i.k., Prezes UOKiK może nałożyć na przedsiębiorcę, w drodze decyzji, karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10% przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary, jeżeli przedsiębiorca ten działał w zmowie choćby nieumyślnie. Jeden z najgłośniejszych wyroków sądowych w sprawie zmowy cenowej dotyczycącej farb Nobiles zapadał w 2011 roku po prawie 5 latach toczącego się postepowania. UOKIK udowodnił zamieszanym w zmowę przedsiębiorcom ustalanie minimalnych cen odsprzedaży niektórych farb i lakierów. Dowodami w sprawie była m.in. korespondencja mailowa między pracownikami spółek producenta farb i ich dystrybutorów. Kary nałożone na poszczególnych uczestników zmowy wahały się od 28 do 2 mln. złotych. Wyłączenie odpowiedzialności za uczestnictwo w zmowie cenowej Sposobem na uniknięcie kary jest przyznanie się do zmowy cenowej. Przyjmuje się, że jedynie aktywna postawa (tj. otwarte zdystansowanie się od udziału w nielegalnym porozumieniu, nie pozostawiające żadnych wątpliwości co do braku intencji angażowania się w nielegalne działania) zwalnia całkowicie od odpowiedzialności. W pewnych sytuacjach okolicznością przemawiającą za brakiem udziału w nielegalnym porozumieniu może być również jasne i niepozostawiające wątpliwości oświadczenie, że udział danego podmiotu w spotkaniu ma inny, zgodny z prawem, cel. We wspomnianej już słynnej sprawie farb Nobiles, firmą ujawniającą zmowę była Castorama, która w ten sposób uniknęła kary. Kara producenta farb – firmy Akzo Nobel została natomiast obniżona o połowę, ponieważ dostarczył istotnych informacji o zasadach funkcjonowania i pozostałych uczestnikach zmowy.