Zdarza się, że dwa podmioty są wobec siebie jednocześnie dłużnikami (i wierzycielami). Kiedy jeden z nich – zamiast spłacać dług – może go umorzyć poprzez zaliczenie na poczet swojej wierzytelności (czyli dokonać wzajemnego potrącenia)?
Możliwość takiego rozliczenia dopuszcza art. 498 kodeksu cywilnego, pod warunkiem że przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku (jednorodzajowość świadczeń obu wierzytelności), a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym (zaskarżalność obu wierzytelności). Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Potrącenie jest jednostronną czynnością prawną. Dla jego skuteczności nie jest potrzebna zgoda adresata oświadczenia o potrąceniu. Skuteczność oświadczenia warunkuje dojście do adresata w taki sposób, aby mógł się zapoznać z jego treścią. Forma złożenia oświadczenia o potrąceniu jest dowolna. Jednak to potrącający ma obowiązek udowodnienia faktu potrącenia.
Oświadczenie o potrąceniu ma moc wsteczną od chwili, kiedy stało się ono możliwe. Oznacza to, iż złożone skutecznie oświadczenie w tej sprawie wywiera skutki prawne (wzajemne umorzenie wierzytelności) od chwili, kiedy potrącenie stało się w ogóle możliwe, a więc od daty, w której istniał stan potrącalności obu wierzytelności (wyrok SN z 27 listopada 2003 r., sygn. akt III CK 152/02).
Istnieje też możliwość potrącenia wierzytelności w trakcie postępowania sądowego. Jeżeli sprawa o zapłatę wierzytelności trafiła do sądu, pozwany może zgłosić wobec powoda (w odpowiedzi na pozew, w sprzeciwie lub w zarzutach od nakazu zapłaty) zarzut potrącenia. Skutkiem jego podniesienia w toku procesu jest całkowite lub częściowe oddalenie powództwa. Zgłaszając zarzut potrącenia, pozwany musi jednak pamiętać o wskazaniu warunkujących je przesłanek, tj. dokładnie określić swoją wierzytelność przysługującą mu względem powoda i wykazać jej istnienie.